Εθνικοί ευεργέτες

Η δράση και η προσφορά τους

Κωνσταντίνος Ζάππας (1814 - 1892)

Ονομάζονται εκείνοι οι εύποροι Έλληνες, οι οποίοι από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και μετά δαπάνησαν ή κληροδότησαν το σύνολο ή μεγάλο μέρος της περιουσίας τους για κοινωφελείς σκοπούς, συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στην πνευματική ανάπτυξη και στην κοινωνική πρόοδο του αναγεννημένου ελληνικού έθνους. 

Την κατευθυντήρια γραμμή του υπόδουλου γένους αποτέλεσε, μετά την Άλωση, η ιδέα πως εξαιτίας των αμαρτιών του ο κόσμος της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας έλαβε ως τιμωρό τους κατακτητές. Συνέπεια αυτής της ιδέας ήταν το δίδαγμα, πως για να ξαναβρεί τα αγαθά που έχασε και να λυτρωθεί από την τιμωρία, έπρεπε να ξαναγυρίσει στον δρόμο του Θεού καλυτερεύοντας τον εαυτό του με τον φωτισμό και την άσκηση. Το χρέος του λοιπόν ήταν η αγάπη προς τον άνθρωπο και ο σεβασμός στον Θεό. Το πρώτο γινόταν με την αγάπη προς τον πλησίον, το δεύτερο με την παιδεία, μια παιδεία που φώτιζε τον άνθρωπο διδάσκοντάς του τον λόγο του Θεού. 

Εκκλησίες και σχολεία ήταν ο στόχος αυτής της διδαχής και της πίστης. Εύποροι ή άποροι χριστιανοί προσέφεραν χρήματα για τον σκοπό αυτό, για τον οποίο και ο κατακτητής, για δικούς του πολιτικούς λόγους, δεν είχε αντίρρηση. Κάποιοι μάλιστα, που είχαν την τύχη να πλουτίζουν, προσέφεραν μεγάλα ποσά για τον φωτισμό του Γένους και τη σωτηρία της ψυχής τους. 

Για παράδειγμα, ο Μανολάκης Καστοριανός, κατά τα μέσα του 17ου αι., ίδρυσε σχολεία σε πάρα πολλά μέρη της τουρκοκρατούμενης πατρίδας και επανίδρυσε την πατριαρχική ακαδημία στην Πόλη. Το ίδιο έκαναν ο Γεώργιος Καστριώτης, ο Κυρίτσης και άλλοι τον ίδιο αιώνα. Όταν, αργότερα, με το εμπόριο και τη διασπορά του στο εξωτερικό, ο ελληνισμός άρχισε να σχηματίζει μια τάξη πλουσίων, οι δωρεές πλήθυναν και η έννοια του δωρητή πήρε άλλες διαστάσεις: έγινε ευεργέτης, μεγάλος ευεργέτης και ε.ε.

Γεώργιος Αβέρωφ (1818 - 1899)

Τα γενικότερα κοινωνικά κηρύγματα που από τα μέσα κυρίως του 18ου αι. κυριαρχούσαν στην Ευρώπη, τόνωσαν ακόμα περισσότερο τις συγκεκριμένες αντιλήψεις των χριστιανών Ελλήνων. Έτσι η προσφορά των εύπορων πήρε και ευρύτερο κοινωνικό νόημα, που ενίσχυε το φιλάνθρωπο ρεύμα στην υπόδουλη χριστιανοσύνη· αυτό το ρεύμα βοήθησε έπειτα και στην προσφορά, για καθαρά εθνικούς, απελευθερωτικούς σκοπούς, το Γένος· τη δικαιολογία του φωτισμού του λαού, από παλιά έτσι καθιερωμένη, χρησιμοποίησαν και οι Φιλικοί για τη συγκέντρωση εράνων. Από τη μετεπαναστατική περίοδο το ρεύμα αυτό, βελτιώνοντας και τροποποιώντας το νόημά του, θα βοηθούσε πολύ την αναγεννημένη Ελλάδα, που τα δημόσια έσοδά της δεν επαρκούσαν στα έργα γενικής ωφελείας. 

Σε όλη αυτή τη μακρά και κοπιώδη πορεία του Γένους αναδείχτηκαν μεγάλοι και σπουδαίοι ε.ε. που τα ονόματά τους έχουν συνδεθεί στενά με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Από τον ευρύ αυτόν κύκλο των Ελλήνων, που αξίζουν τον τίτλο του ε.ε., πρέπει να μνημονευθούν ιδιαίτερα ο Κερκυραίος Θωμάς Φλαγγίνης και ο Βεροιώτης Ιωάννης Κωττούνιος, ιδρυτές των ομώνυμων Φροντιστηρίων της Βενετίας και της Πάντοβα αντίστοιχα, ο Μανολάκης Καστοριανός, ανακαινιστής της πατριαρχικής σχολής της Κωνσταντινούπολης (1661) και ιδρυτής σχολείων στην Άρτα, στο Αιτωλικό, στην Καστοριά και στη Χίο, οι Ηπειρώτες Επιφάνιος Ηγούμενος, Εμμανουήλ Γκιούμας, οι Μαρούτσηδες, ο Ζώης Καπλάνης και οι αδελφοί Ζωσιμάδες, ιδρυτές των ομώνυμων ανώτερων σχολών που λάμπρυναν τα Ιωάννινα όλο τον 18o και τις αρχές του 19ου αι. 

Ζωρζής (Γεώργιος) Δρομοκαΐτης (1805 - 1880)

Η παιδεία εξακολούθησε να είναι ο κυριότερος στόχος των δωρεών και κληροδοτημάτων των ε.ε. και μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Είναι γνωστό ότι τα κτίρια και ο εξοπλισμός των σπουδαιότερων εκπαιδευτικών και πνευματικών ιδρυμάτων της χώρας οφείλονται, κατά μεγάλο μέρος, σε τέτοιου είδους χορηγίες: Πανεπιστήμιο Αθηνών (δωρεά Δόμπολη, Τοσίτσα, Βερναρδάκη κ.ά.), Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (δωρεά Τοσίτσα, Στουρνάρα, Αβέρωφ), Ακαδημία Αθηνών (δωρεά Σίνα), Πάντειος Σχολή Πολιτικών Επιστημών (δωρεά Πάντου), Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή (δωρεά αδελφών Ριζάρη), Βαρβάκειο (δωρεά Βαρβάκη), Αρσάκειο (δωρεά Αρσάκη), Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (δωρεά Αβέρωφ), Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία (δωρεά Μαρασλή), Ωδείο Αθηνών (δωρεά Αριστάρχη, Αβέρωφ), Αστεροσκοπείο (δωρεά Σίνα), Εθνική Βιβλιοθήκη (δωρεά αδελφών Βαλλιάνων,) Γεννάδειος Βιβλιοθήκη (δωρεά Γενναδίου), Ζάππειο μέγαρο εκθέσεων (δωρεά εξαδέλφων Ζάππα), Δημοτικό θέατρο Αθηνών και μουσεία Ολυμπίας και Δελφών (δωρεά Συγγρού), Μουσείο Μπενάκη, Μπενάκειος Βιβλιοθήκη και Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο Κηφισιάς (δωρεά Εμμανουήλ Μπενάκη). Πλάι σε αυτά δημιουργήθηκαν πολλά άλλα μικρότερης ακτινοβολίας ιδρύματα (γυμνάσια, παρθεναγωγεία, σχολές κ.ά.) που οφείλουν την ύπαρξή τους στην πρωτοβουλία διαφόρων ε.ε. 

Ευγένιος Ευγενίδης (1882 - 1954)

Επίσης, σημαντικές δωρεές έγιναν υπέρ κοινωφελών ιδρυμάτων και γενικότερα υπέρ κοινωνικών σκοπών: νοσοκομείων (Γεώργιος Σταύρου, Συγγρός, Δρομοκαΐτης κ.ά.), ορφανοτροφείων (Σταύρου, Χατζηκώστας), φυλακών (Αβέρωφ, Συγγρός), υπέρ της Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων (Ζάππας), του Σταδίου και του πολεμικού στόλου (Αβέρωφ), της Εθνικής Τράπεζας (Σταύρου, Σίνας), της ανέγερσης του μητροπολιτικού ναού (Σίνας) κλπ. 

Αλλά και πέρα από τα σύνορα του ελληνικού κράτους, στον χώρο του αλύτρωτου και του απόδημου ελληνισμού, διάφοροι ε.ε. κληροδότησαν τεράστια χρηματικά ποσά υπέρ ιδρυμάτων που απέβλεπαν στη συντήρηση και στην ενίσχυση της εθνικής συνοχής. Έτσι, ο Τοσίτσας, ο Στουρνάρας, και ιδίως ο Αβέρωφ μερίμνησαν όχι μόνο για την ιδιαίτερη πατρίδα τους, το Μέτσοβο, αλλά και για τα ποικίλα ιδρύματα της ελληνικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας, στην οποία έζησαν και πλούτισαν. 

Ο Κωνσταντίνος Ζάππας ίδρυσε το ιστορικό Ζάππειο παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης (1875) και δεκάδες άλλα σχολεία στην Ήπειρο και στη Θράκη. Σχολεία ίδρυσε και ο Μαρασλής στην Οδησσό, στην Κωνσταντινούπολη, στη Φιλιππούπολη, στη Θεσσαλονίκη και στην Κέρκυρα. 

Άλλο κληροδότημα είναι το Ζωγράφειο Γυμνάσιο της Κωνσταντινούπολης, με δαπάνες του Xρηστάκη Ζωγράφου, που ήταν επίσης και ο πρώτος αθλοθέτης των διαγωνισμών για τη συλλογή γλωσσικού και λαογραφικού υλικού από τον χώρο του αλύτρωτου ελληνισμού. 

Τέλος, υπέρ του Οικουμενικού Πατριαρχείου, των εκπαιδευτικών και κοινωφελών ιδρυμάτων που εξαρτώνται από αυτό, και υπέρ των λεγόμενων φιλανθρωπικών καταστημάτων της Κωνσταντινούπολης, άφησαν σεβαστά χρηματικά ποσά οι Γ. και Ν. Ζαφίρης, ο Π. Στεφάνοβικ-Σκυλίτσης, ο Ευγένιος Ευγενίδης, ο Σ. Σινιόσογλου κ.ά. Στους σύγχρονους ευεργέτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου ανήκει η οικογένεια Αγγελόπουλου. Ο Π. Αγγελόπουλος, λόγω των μεγάλων προσφορών του, ανακηρύχθηκε Μέγας Ευεργέτης. 

Αριστοτέλης Ωνάσης (1906 - 1975)

Άλλος ένας από τους σύγχρονους ε.ε. υπήρξε ο Αριστοτέλης Ωνάσης. Μετά τον θάνατό του και σύμφωνα με τη διαθήκη του δημιουργήθηκε το ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, το οποίο αναπτύσσει κοινωφελή δραστηριότητα. Εκπονεί εκπαιδευτικά, πολιτιστικά προγράμματα, κατασκευάζει, δωρίζει ή χρηματοδοτεί κοινωφελή έργα σε εθνική ή διεθνή κλίμακα, και απονέμει διεθνή βραβεία. Ένα από τα σημαντικότερα έργα του είναι η δημιουργία του Ωνάσειου καρδιοχειρουργικού κέντρου, που θεωρείται από τα πλέον σύγχρονα διεθνώς. 

Στη σύντομη αυτή απαρίθμηση δεν είναι δυνατό να μνημονευτούν εκατοντάδες άλλοι μαικήνες και ιδρυτές σχολείων και ευαγών ιδρυμάτων με τοπική σημασία, τα οποία όμως όλα μαζί σχημάτιζαν ένα πυκνό δίκτυο μνημείων έκφρασης της αγάπης προς τον ευρύτερο ελληνισμό, από την Κορυτσά έως την Καππαδοκία και από την Τραπεζούντα έως την Κύπρο και την Αίγυπτο. Το σύγχρονο «Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο» είναι ένα από τα παραδείγματα της δράσης των εθνικών ευεργετών, στη συγκεκριμένη περίπτωση του Αριστοτέλη Ωνάση.

πηγή