Η καταγωγή του Σκακιού και η
πορεία του μέσα στους αιώνες
Το σκάκι δεν είναι ένα απλό παιχνίδι. Όταν παίζεται από τον πολύ κόσμο, σε χαμηλό ή μέτριο επίπεδο είναι διασκέδαση.
Όταν όμως παίζεται στο επίπεδο αγώνων από καλούς σκακιστές είναι μια δοκιμασία δύναμης και μια μαρτυρία του ανθρώπινου πνεύματος. Το σκάκι καθρεφτίζει την ιστορία του πολιτισμού, με την ίδια ακρίβεια που το κάνουν οι κλασσικοί της ιστορίας.
Η ανθρώπινη φύση αντανακλάται και στα δύο. Βαθιές σκέψεις, πανούργα τεχνάσματα, υπομονετική άμυνα, τολμηρά σχέδια, κοφτερές επιθέσεις, τακτικά χτυπήματα, όλα αυτά με στόχο τη νίκη. Και από την άλλη η τραγική πτώση, η μοναδικότητα της στιγμής που πρέπει να παραδεχθείς την αδυναμία σου και την ήτττα.
Όταν όμως παίζεται στο επίπεδο αγώνων από καλούς σκακιστές είναι μια δοκιμασία δύναμης και μια μαρτυρία του ανθρώπινου πνεύματος. Το σκάκι καθρεφτίζει την ιστορία του πολιτισμού, με την ίδια ακρίβεια που το κάνουν οι κλασσικοί της ιστορίας.
Η ανθρώπινη φύση αντανακλάται και στα δύο. Βαθιές σκέψεις, πανούργα τεχνάσματα, υπομονετική άμυνα, τολμηρά σχέδια, κοφτερές επιθέσεις, τακτικά χτυπήματα, όλα αυτά με στόχο τη νίκη. Και από την άλλη η τραγική πτώση, η μοναδικότητα της στιγμής που πρέπει να παραδεχθείς την αδυναμία σου και την ήτττα.
Το σκάκι αρχικά ήταν ένα παιχνίδι πολέμου. Σκοπός του ήταν να παραστήσει με ακρίβεια πάνω στη σκακιέρα τα γεγονότα μιας μάχης. Οι Ινδοί, οι Πέρσες και οι Αραβες το αναβάθμισαν σε ένα σοβαρό διανοητικό παιχνίδι. Σήμερα το σκάκι είναι ένας πρέσβυς της ειρήνης που καταγγέλει τον πόλεμο και τις καταστροφές στους ανθρώπους.
Η έννοια του χρόνου γίνεται αντιληπτή από τις διαδοχικές κινήσεις στη σκακιέρα. Κάθε κίνηση αλλάζει ολότελα τη θέση όπως αλλάζει η ζωή και το πεπρωμένο του ανθρώπου με το χρόνο.
Πότε και από ποιούς δημιουργήθηκε το σκάκι είναι ένα ερώτημα αιώνων που δεν έχει βρει ακόμα την απάντησή του. Υπάρχουν πολλοί μύθοι που αναφέρονται στην καταγωγή του σκακιού. Κάθε ένας από αυτούς καταθέτει ένα φόρο τιμής στα πρόσωπα που αναφέρεται. Οι μύθοι αυτοί βεβαιώνουν ότι το βασικό χαρακτηριστικό του σκακιού ήταν, ότι το θεωρούσαν ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα υψηλής αξίας για τους πολιτισμούς της Ασίας και της κλασσικής αρχαιότητας.
Αναφέρουμε εν συντομία ορισμένους από αυτούς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορούμε να εξαντλήσουμε το θέμα στα πλαίσια αυτής της καταγραφής.
Η έννοια του χρόνου γίνεται αντιληπτή από τις διαδοχικές κινήσεις στη σκακιέρα. Κάθε κίνηση αλλάζει ολότελα τη θέση όπως αλλάζει η ζωή και το πεπρωμένο του ανθρώπου με το χρόνο.
Πότε και από ποιούς δημιουργήθηκε το σκάκι είναι ένα ερώτημα αιώνων που δεν έχει βρει ακόμα την απάντησή του. Υπάρχουν πολλοί μύθοι που αναφέρονται στην καταγωγή του σκακιού. Κάθε ένας από αυτούς καταθέτει ένα φόρο τιμής στα πρόσωπα που αναφέρεται. Οι μύθοι αυτοί βεβαιώνουν ότι το βασικό χαρακτηριστικό του σκακιού ήταν, ότι το θεωρούσαν ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα υψηλής αξίας για τους πολιτισμούς της Ασίας και της κλασσικής αρχαιότητας.
Αναφέρουμε εν συντομία ορισμένους από αυτούς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορούμε να εξαντλήσουμε το θέμα στα πλαίσια αυτής της καταγραφής.
ΑΙΓΥΠΤΟΣ
Στην Αίγυπτο ανακαλύφθηκαν σε διάφορους τάφους παραστάσεις των Φαραώ και των μελών της άρχουσας τάξης τοποθετημένες μπροστά σε μια σκακιέρα που τα κομμάτια του παιχνιδιού μοιάζουν με αυτά του σκακιού.
Τοιχογραφία από τον τάφο της Βασίλισσας Νεφερτίτη
(Καρνάκ 1250 π.χ.) και φιγούρα από ελεφαντόδοντο
σε σχήμα πύργου (3.000 π.χ.)
Στον τάφο της Βασίλισσας Νεφερτίτης που έζησε το 1250 π.χ. υπάρχει μια τέτοια αναπαράσταση, όπως επίσης και μια καρικατούρα στον τάφο του Ραμσή του 3ου που έζησε τον 13ο αιώνα π.χ.
Στο Αιγυπτιακό μουσείο στο Βερολίνο υπάρχει μια φιγούρα που μοιάζει με σκακιστικό πύργο και χρονολογείται από το 3.000 π.χ. Αυτά τα ευρήματα έχουν οδηγήσει κάποιους στο συμπέρασμα ότι το σκάκι κατάγεται από την Αίγυπτο.
Η επικρατούσα όμως άποψη είναι πως αν και τα επιτραπέζια παιχνίδια των Αιγυπτίων μοιάζουν με το σκάκι, δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι τα παιχνίδια αυτά συνέβαλαν στην ιστορική εξέλιξη του σκακιού.
Οι Αιγύπτιοι έπαιζαν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι με 30 τετράγωνα και 12 κομμάτια και άλλο ένα με 144 τετράγωνα και 48 κομμάτια.
Στο Αιγυπτιακό μουσείο στο Βερολίνο υπάρχει μια φιγούρα που μοιάζει με σκακιστικό πύργο και χρονολογείται από το 3.000 π.χ. Αυτά τα ευρήματα έχουν οδηγήσει κάποιους στο συμπέρασμα ότι το σκάκι κατάγεται από την Αίγυπτο.
Η επικρατούσα όμως άποψη είναι πως αν και τα επιτραπέζια παιχνίδια των Αιγυπτίων μοιάζουν με το σκάκι, δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι τα παιχνίδια αυτά συνέβαλαν στην ιστορική εξέλιξη του σκακιού.
Οι Αιγύπτιοι έπαιζαν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι με 30 τετράγωνα και 12 κομμάτια και άλλο ένα με 144 τετράγωνα και 48 κομμάτια.
ΕΛΛΑΔΑ
Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μια προσφιλής θεωρία των ιστορικών του σκακιού ήταν πως οι Ελληνες και συγκεκριμένα ο Παλαμήδης ήταν αυτός που δημιούργησε το παιχνίδι. Ο Παλαμήδης όπως αναφέρει η ιστορία, έφτιαξε το σκάκι για να διασκεδάσει την ανία του Ελληνικού στρατοπέδου κατά την διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας. Ηταν γιος του βασιλιά της Εύβοιας και εγγονός του Ποσειδώνα και εθεωρείτο δημιουργός πολλών ανακαλύψεων.
Πάνω δεξιά: Αμφορέας του 5ου π.χ. αιώνα που
απεικονίζει τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν
ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. Πάνω αριστερά: Καϊσσα η
μούσα του σκακιού, πίνακας του Alberto Depietri.
Μερικές από αυτές είναι το αλβάβητο, οι αριθμοί, το δεκαδικό σύστημα, καθώς και ένα σύστημα μέτρησης βάρους και μήκους. Ο μύθος αναφέρει επίσης ότι παρουσίασε στους στρατιώτες και τους κύβους (ζάρια) έτσι ώστε να τους κρατάει απασχολημένους και να διασκεδάζει την ανία τους.
Ο μύθος αυτός στηρίζεται σε μια αναπαράσταση που υπάρχει σε αμφορέα του 5ου αιώνα π.χ. και απεικονίζει τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι.
Εξ αιτίας αυτού του μύθου το πρώτο γαλλικό σκακιστικό περιοδικό, που εκδόθηκε το 1836, πήρε το όνομα "La Palamede" προς τιμήν του υποτιθέμενου εφευρέτη.
Το 1513 ο Μάρκο Ιερώνυμο Βίντα, επίσκοπος της Αλμπα (1485-1566) έγραψε ένα ποίημα το "Scasshia Ludus" στο οποίο αναφέρει πως το σκάκι παρουσιάστηκε στους Θεούς του Ολύμπου κατά την διάρκεια των γάμων του Ωκεανού (έτσι αναφερόταν ο Ποσειδώνας ο θεός της θάλασσας στα λατινικά) με τη μητέρα Γη. Αυτές οι αναφορές ενέπνευσαν το 1763 τον Σερ Ουίλιαμ Τζόουνς (1746-1794), ένα Βρετανό που ασχολιόταν με τους πολιτισμούς της ανατολής να προτείνει τη νύμφη Κάϊσα σαν μούσα του σκακιού.
Οι Ιταλοί της περιόδου της Αναγέννησης ήταν οπαδοί της θεωρίας ότι η καταγωγή του σκακιού βρίσκεται στην Ελλάδα.
Ο μύθος αυτός στηρίζεται σε μια αναπαράσταση που υπάρχει σε αμφορέα του 5ου αιώνα π.χ. και απεικονίζει τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι.
Εξ αιτίας αυτού του μύθου το πρώτο γαλλικό σκακιστικό περιοδικό, που εκδόθηκε το 1836, πήρε το όνομα "La Palamede" προς τιμήν του υποτιθέμενου εφευρέτη.
Το 1513 ο Μάρκο Ιερώνυμο Βίντα, επίσκοπος της Αλμπα (1485-1566) έγραψε ένα ποίημα το "Scasshia Ludus" στο οποίο αναφέρει πως το σκάκι παρουσιάστηκε στους Θεούς του Ολύμπου κατά την διάρκεια των γάμων του Ωκεανού (έτσι αναφερόταν ο Ποσειδώνας ο θεός της θάλασσας στα λατινικά) με τη μητέρα Γη. Αυτές οι αναφορές ενέπνευσαν το 1763 τον Σερ Ουίλιαμ Τζόουνς (1746-1794), ένα Βρετανό που ασχολιόταν με τους πολιτισμούς της ανατολής να προτείνει τη νύμφη Κάϊσα σαν μούσα του σκακιού.
Οι Ιταλοί της περιόδου της Αναγέννησης ήταν οπαδοί της θεωρίας ότι η καταγωγή του σκακιού βρίσκεται στην Ελλάδα.
ΠΕΡΣΙΑ
Οι Ισπανοί που ήταν οι ισχυρότεροι αντίπαλοι των Ιταλών παικτών τον 16ο αιώνα ισχυρίζονταν ότι οι Πέρσες, εχθροί των Ελλήνων, ήταν οι δημιουργοί. Είναι γνωστές βέβαια οι εκστρατείες των Περσών στην Ελλάδα και δεν υπάρχει αμφιβολία πως τον 5ο αιώνα π.χ. ήταν έθνος με υψηλό πολιτισμό, αλλά οι ιστορικοί απορρίπτουν αυτή τη θεωρία.
ΒΑΒΥΛΩΝΑ ΚΑΙ ΚΙΝΑ
Τόσο η Βαβυλώνα όσο και η Κίνα (πιο πιστευτό) έχουν αναφερθεί από τους ιστορικούς σαν χώρες προέλευσης του σκακιού. Σύμφωνα με τα όσα σήμερα γνωρίζουμε οι Κινέζοι πήραν το σκάκι και το προσάρμοσαν φτιάχνοντας το "Elephant Chess" που ήταν γνωστό στην Κίνα ως "Xiang Qi".
Αυτό παιζόταν σε μια τετράγωνη σκακιέρα με 8Χ9 τετράγωνα και είχε μια ουδέτερη ζώνη που την ονόμαζαν "ο ποταμός των συνόρων". Τα κομμάτια ήταν κυκλικά και είχαν παραστάσεις πάνω στην πέτρα όπως κανόνια, στρατιώτες και άλογα.
Το κινέζικο σκάκι διαδόθηκε στην Κορέα και μετά στην Ιαπωνία όπου ονομάστηκε "Shogi" που σήμαινε το παιχνίδι των στρατηγών. Η σκακιέρα είχε 9 τετράγωνα σε κάθε πλευρά και κάθε παίκτης είχε είκοσι κομμάτια οκτώ διαφορετικών ειδών τα οποία τοποθετούνταν σε τρεις σειρές.
Τα κομμάτια του κινέζικου "Elephant Game" Xiang Qi. 1: Ο Βασιλιάς 2: Ο Υπουργός 3. Ο Στρατηγός 4. Ιππος 5. Καμιόνι 6. Κανόνι 7. Οι πέντε στρατιώτες.
Δεξιά : Ακόμα και σήμερα στους δρόμους της Κίνας παίζουν το Elephant Game.
ΙΝΔΙΑ
Γλωσσολογική μελέτη προσδιορίζει μια περιοχή γύρω από τον Γάγγη, ενώ αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως αρχαία σκακιστικά κομμάτια που δείχνουν τεχνοτροπία με πολιτιστικά στοιχεία της Απω Ανατολής.
Τον 7ο αιώνα μ.χ. ο Ινδός ποιητής Μπάνα έγραψε ένα ποίημα αφιερωμένο στον Βασιλιά Σριχάσα (606-647).
Οι στίχοι εγκωμιάζουν τον βασιλιά σαν "Πρίγκηπα της Ειρήνης" γιατί οι μόνοι στρατοί ήταν αυτοί που παρατάσσονταν στα 64 τετράγωνα της σκακιέρας.
Το αποκαλούμενο "Jugger - naut" βαγόνι, μια
παραδοσιακή φιγούρα στο ινδικό σκάκι
(τέλη 18ου με αρχές 19ου αιώνα.
Δεξιά: Σκακιστικό κομμάτι από τις αρχές
του 190υ αιώνα (Μπούρμα).
παραδοσιακή φιγούρα στο ινδικό σκάκι
(τέλη 18ου με αρχές 19ου αιώνα.
Δεξιά: Σκακιστικό κομμάτι από τις αρχές
του 190υ αιώνα (Μπούρμα).
Μινιατούρα από το σκακιστικό βιβλίο του
Αλφόνσο του 10ου του σοφού, 1283. Η αναπαράσταση
αναφέρεται στο μύθο της καταγωγής του σκακιού.
Τρεις Ινδοί σοφοί φέρνουν ένα σκάκι και ένα
παιχνίδι με ζάρια στον Πέρση βασιλιά που
είναι ζωγραφισμένος σαν χριστιανός άρχων.
Το γεγονός αυτό ότι ο ποιητής τόλμησε να χρησιμοποιήσει αυτή την παρομείωση σημαίνει πως το σκάκι ήταν γνωστό στο λαό και οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το παιχνίδι είχε ήδη μακρά παράδοση και ήταν γνωστό και κατανοητό στο λαό. Κάτι τέτοιο όμως για να γίνει εκείνη την εποχή με τις γνωστές μεθόδους επικοινωνίας θα χρειάστηκε ίσως και εκατοντάδες χρόνια για να διαδοθεί στο αχανές αυτό κράτος.
Τελικά όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι η πρώτη εμφάνιση του σκακιού έγινε στα π.χ. χρόνια. Τέλος θα αναφερθούμε στον αρχαίο περσικό θρύλο που έχει καταγράψει ο Masoudi.
Σύμφωνα με τον θρύλο ο Ινδός σοφός που εφεύρε το σκάκι, όταν το παρουσίασε στον Βασιλιά Βalhit σαν ανταμοιβή ζήτησε τους κόκκους σταριού που συνολικά αρθροίζονται αν στο πρώτο τετράγωνο της σκακιέρας βάλουν ένα κόκκο, στο δεύτερο το διπλάσιο του πρώτου, στο τρίτο του διπλάσιου του δεύτερου και ούτω καθεξής μέχρι το 64ο τετράγωνο.
Η αρχική ευθυμία του Βασιλιά και των αυλικών για το αστείο αίτημα έγινε θαυμασμός και τρόμος όταν υπολόγισαν ότι στο 64ο τετράγωνο έπρεπε να μπουν 9.223.372.036.854.775.808 κόκκοι σταριού και ότι το σύνολο των κόκκων που απαιτούσε ήταν 18.446.744.073.709.551.615. Μια τέτοια ποσότητα δεν μπορούσε να παραχθεί ακόμα κι αν φύτευαν όλη την Ινδία!!
Η αρχική ευθυμία του Βασιλιά και των αυλικών για το αστείο αίτημα έγινε θαυμασμός και τρόμος όταν υπολόγισαν ότι στο 64ο τετράγωνο έπρεπε να μπουν 9.223.372.036.854.775.808 κόκκοι σταριού και ότι το σύνολο των κόκκων που απαιτούσε ήταν 18.446.744.073.709.551.615. Μια τέτοια ποσότητα δεν μπορούσε να παραχθεί ακόμα κι αν φύτευαν όλη την Ινδία!!
Υπάρχουν διάφορα συμπεράσματα που βγαίνουν από αυτόν τον θρύλο. Πριν από όλα συνάγεται το συμπέρασμα ότι γνώριζαν το δεκαδικό σύστημα και η βάση του λογαριθμικού συστήματος έχει στοιχεία στο θρύλο αυτό.
Οι απέραντες δυνατότητες τοποθέτησης κομματιών στη σκακιέρα κίνησε το ενδιαφέρον σε πολλούς μαθηματικούς να κάνουν διάφορες μελέτες.
Ο μαθηματικός Leonard Euler από την Βασιλεία, εξέτασε όλες τις πιθανότητες κινήσεων του ίππου και ο Γερμανός μαθηματικός Karl Friedrick Gauwss βρήκε θέσεις για οκτώ βασίλισσες πάνω στην ίδια σκακιέρα από τις οποίες ή μία δεν μπορούσε να απειλεί την άλλη. Τέτοιες μελέτες προβάλουν την απίθανη και απέραντη ποικιλία των κινήσεων του σκακιού.
Υπάρχουν 3.612 τρόποι να βρεθούν δύο Βασιλιάδες αντιμέτωποι στη σκακιέρα. Υπάρχουν 7.400.000 θέσεις διαφορετικές που μπορεί να βρεθούν δύο Βασιλιάδες και δύο πιόνια μαζί. Υπάρχουν 13.000.000 θέσεις διαφορετικές που μπορεί να πάρουν δύο Βασιλιάδες και δύο αξιωματικοί μαζί.
Το σύνολο των διαφορετικών θέσεων που μπορούν να πάρουν τα 32 κομμάτια πάνω στη σκακιέρα εκφράζεται με έναν αριθμό 117 ψηφίων!
Φυσικά δεν είναι θεωρητικά πιθανό να χρησιμοποιηθεί αυτή η ποικιλία των θέσεων σε ένα παιχνίδι σκακιού, αλλά με τα ανθρώπινα δεδομένα το σκάκι είναι ένας ολόκληρος κόσμος από μόνο του.
Οι απέραντες δυνατότητες τοποθέτησης κομματιών στη σκακιέρα κίνησε το ενδιαφέρον σε πολλούς μαθηματικούς να κάνουν διάφορες μελέτες.
Ο μαθηματικός Leonard Euler από την Βασιλεία, εξέτασε όλες τις πιθανότητες κινήσεων του ίππου και ο Γερμανός μαθηματικός Karl Friedrick Gauwss βρήκε θέσεις για οκτώ βασίλισσες πάνω στην ίδια σκακιέρα από τις οποίες ή μία δεν μπορούσε να απειλεί την άλλη. Τέτοιες μελέτες προβάλουν την απίθανη και απέραντη ποικιλία των κινήσεων του σκακιού.
Υπάρχουν 3.612 τρόποι να βρεθούν δύο Βασιλιάδες αντιμέτωποι στη σκακιέρα. Υπάρχουν 7.400.000 θέσεις διαφορετικές που μπορεί να βρεθούν δύο Βασιλιάδες και δύο πιόνια μαζί. Υπάρχουν 13.000.000 θέσεις διαφορετικές που μπορεί να πάρουν δύο Βασιλιάδες και δύο αξιωματικοί μαζί.
Το σύνολο των διαφορετικών θέσεων που μπορούν να πάρουν τα 32 κομμάτια πάνω στη σκακιέρα εκφράζεται με έναν αριθμό 117 ψηφίων!
Φυσικά δεν είναι θεωρητικά πιθανό να χρησιμοποιηθεί αυτή η ποικιλία των θέσεων σε ένα παιχνίδι σκακιού, αλλά με τα ανθρώπινα δεδομένα το σκάκι είναι ένας ολόκληρος κόσμος από μόνο του.
